Anjel Lertxundi: “Argumentuak adina hizkera daude: idazleak jakin behar du zein soinekorekin jantzi bere lana”

Zarauzko Kultur Merezimenduaren Domina jasoko duzu bihar.

Aurrekari onak ditut, Imanol Urbieta, Ramon Serras… Poz handiarekin hartu dut. Herriaren onarpena jasotzea beti da ona. Oso indibiduala naiz eta nintzen; neurri handi batean oso solitarioa ere bai. Errekonozimendu hauek erakusten didate nire obra jendearengana ailegatu dela, eta jendeak aitortu egiten duela egindako lana.

Aurretik ere Kritikaren saria, Euskadi Saria eta Literatur Sari Nazionala, besteak beste, jaso dituzu. Zer dira sariak idazle batentzat?

Beste diziplina batzuetan imajinatzen dut desberdina izango dela, baina idazleok bakarrik lan egiten dugu eta irakurleek ere bakarrik irakurtzen dute; kontaktu oso gutxi izaten dugu irakurleekin. Elementu ekonomiko huts batek esaten dizu zure lanak harrerarik izan duen ala ez: zenbat ale dituzun. Irakurleak, ordea, ez dituzu ezagutzen. Horrelako sariek aitortza hori ematen dute, egin duzunak baduela estimazioa. Nire kasuan, imajinatzen dut, euskararen inguruan egin ditudan hausnarketek ere badutela zerikusia saria ematerako garaian.

Zentzu berean, EHUk Udako Ikastaro bat eskainiko dio zure figurari eta obrari.

Unibertsitateko aditu asko jardungo dira bertan. Ez naiz nobelagile soila izan, haur literatura idatzi dut, saiakerak, gidoiak, kazetaritza ere jorratu dut… Gorabehera horiek guztiak aztertuko dituzte, nahiko ikuspegi zabala eskainiko dutela uste dut.

Irakasle ere izan zinen.

Irakaskuntza izango da, behar bada, profesionalki gehien ase izan nauen lana. Irakasteko, bakoitzak asko ikasi behar du. Motibatzailea da, joan-etorria dago ikasle eta irakasleen artean. Bere garaian penaz zerbait sentitu izan banuen, irakaskuntza uztea izan zen. Eskola ixtekotan ziren eta izan nuen unibertsitate publikora joateko aukera, baina hark ekarriko zidan martxa akademikoa segitu beharrak atzera bota ninduen. Nire idazlanak non geratuko ziren galdetzen nion neure buruari. Orduan apustu bat egin genuen, pluralean diot, emakumeak eta biok hartu genuelako erabakia: irakaskuntza utzi eta idazle lanean aritzea. Hortxe segitzen dut.

Irakasle, idazle, kritiko, gidoilari, zinemagile… Zer da Anjel Lertxundi?

Idazlea naizelako jardun izan naiz alor horietan. Gero, gainera, euskararen historiarekin zerikusi handia du horrek. Idazten hasten naizenean, sekulako gauza pila dago egiteko: ikastolak, irakaskuntza, kazetaritza, antzerkigintza, gero telebista… Orduan, tapa-zulo batzuk bezala ibili izan gara, batzuk gehiago eta beste batzuk gutxiago. Inoiz, hainbeste alorretan ibili beharraz, agian desanimoz edo modu kritiko xamarrean ari nintzala, alaba batek esan zidan, Aita, ez zaitez kexatu. Zure belaunaldiak, bai, hori guztia egin behar izan zuen, baina sekulako aukerak ere izan zenituzten. Arrazoi zuela ikusi nuen eta hobe isilik geratu (barreak). Euskararen garai horretako egoerak kezkatzeko motiboak ematen zituen, baina zuretik onena emateko motiboak ere ematen zituen. Eta nik, zorionez, irakasle taldearekin, ikasleekin eta abar, nire onena eman izanaren poza izan dut beti.

70 eta 80. hamarkadetan dena zegoen asmatzeko euskararen munduan eta zu hor ibili zinen.

Aurretik ere jende askok lan luzea egin zuen isilean, inolako saririk jaso gabe. Uste dut azpimarratu egin behar dela hori. Askotan 70. hamarkadara jotzen dugu miraria sortu izan balitz bezala, baina mirari hori ez zen etorriko aurretiko lanik egon izan ez balitz.

Ohorezko sariak iristen direnean iraganera begiratu ohi da. Atzera begiratzen duen horietako al zara?

Nire jardunean iraganari asko begiratu izan diot. Literaturaren kasuan, adibidez, Otto Pette Erdi Aro asmatu batean kokatua dago. Gure iraganeko ahozko ipuingintza aztertu eta horri buruz ere idatzi dut, asko interesatu izan zait beti. Orain, gutxixeago begiratzen dut iraganera, agian, behar nituen haiek jada jaso nituelako, ez noski bere osoan, hori ezinezkoa delako. Gerora ere, etapa berriak etortzen dira eta hantxe geratzen da egindako lana. Presenteari dagokionean, hemen zaude, badakizu aurrera zoazela eta atzean urte batzuk utzi dituzula, eta aurretik ere zibilizazio oso bat dagoela. Ezinbestekoa da bi erreferentzia horiekin jardutea. Presentea ez litzateke ezer, etorriko dena eta joandakorik gabe.

Iraganera begira, noiz sortu zitzaizun idazteko grina?

Hori zehaztea oso-oso zaila da. Gogoratzen dut, txikia nintzela, nola ipuinak kontatzen nizkien are txikiagoak ziren beste umeei. Orion bizi ginen oraindik, beraz, bederatzi urte baino gutxiago izango nituen. Irakurtzea gustuko nuen. Imajinatzeko gaitasuna beti izan dut. Horrek bizitza guztiko dinamika bat dauka eta aurrera joan ahala, inoiz ez zait gustatu beti gauza bera egin beharra. Horregatik saiatu naiz beti lana desberdin egiten: ez dute zerikusirik nire hasierako lanek azken aldian egin ditudanekin. Horregatik landu ditut hainbeste alor, ziurrenik bere alde txarrekin. Ematen dituzun pauso guztiak ez dira ehuneko ehunean onak, beti daude defizitak. Hortaz jabetzea oso ona da, zure buruarekin askoz ere zorrotzagoa bihurtzen zarelako.

Euskaraz idazten ere ikasi egin behar izango zenuen.

Ikasketak gaztelaniaz eta latinez egin nituen. Hamalau, hamabost eta hamasei urte nituenean gaztelaniaz idazten nuen eta, esango nuke, nahiko ondo defenditzen nintzela. Halako batean, euskaraz idazteko autua egin nuen. Noski, bazegoen giro politiko bat eta giro politiko horrek pisu handia zuen, baina nire kasuan eta nire belaunaldiko zenbait idazleen kasuan, ez zen hori bakarrik. Oso gazteak ginen, 17-18 urte genituen, baina ikusten genuen kulturalki euskararekiko gero eta begirune handiagoa zegoela; baita estetikoki ere, modu positiboan, gu baino helduagoak ziren eta beste diziplinetan jarduten zutenen artean. Oteitzak eta Chillidak, esaterako, ez zuten euskaraz egiten, baina euskararen aldeko aldartea erakusten zuten. Erabatekoa edo bestekoa izango zen haien kezka, esaten zutenak aseko zintuen ala ez, baina bazegoen begirune hori. Antzerki taldeak ere sortu ziren, kantariak, poetak…

Euskararen inguruko giroa sortzen ari zela, alegia.

Gogoan dut, 17 urte nituela antzerki talde batean laguntzaile ibili nintzela, eta Samuel Becketten Godoten esperoan lana egin genuela gaztelaniaz. Hurrengo urtean, aldiz, Becketten Krappen azken zinta, euskaraz egin genuen. Artean, Estatu mailan, estreinatu gabeko bi lan taularatu genituen. Horrek zerbait adierazten du.

Oriotik Zarautzera bederatzi urterekin joan zinen, berriro ere iraganera begira, nostalgiaz gogoratzen al dituzu garai horiek?

Kritika literarioan adituak direnek diote idazlea ume bat dela etxez aldatu eta urrunera joaten bada, kontuan izanik ume batentzat Oriotik Zarautzera joatea urrutira joatea dela, behin hazi denean eta idaztean beste ukitu bat duela nabari ohi zaiola. Nolabaiteko nostalgia berezi bat duela. Nik uste dut nostalgia hori bizi izan dudala eta libururen batean edo bestean badagoela, bereziki, lehendabizikoetan. Halere, urte asko daramazkit hemen, eta normala denez nostalgiak ere desagertzen dira, zorionez (barreak).

Nostalgia hori ‘Goiko kalen’ topa liteke.

Hori da. Goiko kale idatzi nuenean hamabi bat urte neramatzan Zarautzen bizitzen. Baina hamabi urte horietatik, denbora dezente seminarioan eman nuen eta urtebete Erroman. Horrek esan nahi du, hura idatzi nuenean ez nengoela Zarautzen guztiz errotuta.

Erromatik itzulitakoan gauzak oso diferente ikusiko zenituen, ezta?

Ordurako gauzak aldatzen hasiak ziren. Gogoan dut Erromara joan baino pixka bat lehentxeago Parisera bidaia egin nuela, 68ko maiatzetik aparte. Gero, 21 urterekin Erromara joan nintzen eta bertan ez zen hainbesteko mugimendu handirik izan, baina nabarmendu egiten zen bai egunkarietan eta baita manifestazioekin ere; hemen nabarmentzen ez zena, nabarmentzen uzten ez zutelako, noski (barreak). Askatasun politikoa zer zen Erroman ezagutu nuen nik.

Narraziogintzan hasi zinen, eta 1983an kaleratu zenuen sona handia izan zuen lehen eleberria: ‘Hamaseigarrenean aidanez’.

Garrantzia izan zuen bere garaian prosarengatik, desberdina baitzen. Gainera, baserriko munduari buruzko tradizio errespetagarriak zuen alde gordina erakusten zuen, ez eman ohi zitzaigun ikuspegi edulkoratu hura. Berritasuna izan zen hori, eta berritasun bezala erabili nuen hizkera. Zerbait desmitifikatu nahi baldin baduzu, horretarako erabiltzen zen euskara ere aldatu egin behar zenuen eta beste bat erabili. Horrelako gauzetan, aldaketak baldin badaude, bikoitzak izaten dira: istorioa berritzen baduzu, istorioa kontatzeko instrumentua ere berritu egin behar duzu, hau da, euskara. Ez da bakarrik garrantzitsua argumentua, hura nola kontatzen duzun ere oso garrantzitsua da. Argumentuak adina hizkerak daudela esan dezakegu. Idazleak jakin behar du bere lana zein soinekorekin jantzi.

‘Zoaz Infernura, laztana’ (2008) eleberrian bezala, ‘Hamaseigarrenean aidanez’ nobelan ere genero indarkeria aztertu zenuen.

Esango nuke, Hamaseigarrenean aidanezen ideia buruan izan nuela aitari entzun nionetik, hamalau-hamabost urte edo nituela. Aita aztoratua etorri zen etxera hura jakin zuenean, ezin zuen ulertu nola posible zen hura gertatu izana. Denbora luzez ibili nintzen hari bueltaka, zein forma eman pentsatuz. Ez nuen protagonista apustugilea izaterik nahi. Momentu jakin batean konturatu nintzen tipo horren atzean zegoen emakumeak kristorenak pasa behar zituela. Orduan sortu zen Martzelina. Gertakaria -Urtainen aitaren heriotza apustu baten ondorioz- berbera da, baina ikuspuntua zeharo desberdina.

1982. urtean estreinatu zen ‘Hamaseigarrenean aidanez’ pelikula. Imanol Uribek zuzendu behar zuen baina, azkenean, zu zeuk egin zenuen…

Uribek egin behar zuen. Baina hark argi zuen prestatzen ari zen beste pelikula baten ekoizpena borobiltzera iristen baldin bazen, orduan hura zuzenduko zuela hau utzita -La muerte de Mikel pelikulaz ari da-. Aktoreak eta lokalizazioak itxita zeudela, filmatzen hasi baino 20 bat egun lehenago Uribek utzi egin zuen pelikula eta niri begira jarri zitzaizkidan denak. Logika ere bazuen; guzti-guztiak, zenbait tekniko kenduta, berritik ari ginen eta. Gidoia nik idatzia zela, aktoreak lagunak nituela eta lokalizazioetan lanean ibili nintzela ikusita, Madrilgo ekoizleak proposatu zidan zuzendari lanak egitea. Ondoan, zuzendari laguntzaile bat jarri zidaten. Nik gauzak nola ikusten nituen azaltzen nion eta hark kudeatzen zuen alderdi teknikoa. Bikote ona osatu genuen.

1983an berriro eseri zinen zuzendariaren eserlekuan, kasu hartan, ‘Kareletik’ zuzentzeko.

Film horrek arazo handiak izan zituen. Bi gauza gertatu zitzaizkidan: konturatu nintzen ia bi urte neramatzala ezer irakurri gabe ekoizpenean murgildurik, eta arazo ekonomikoak ere izan ziren. Gainera, nire usterako istorioa ez zegoen behar bezala garatua. Halere, pelikula duina egin zen, baina bukatutzat eman nuen lan esparru hori, gerora ere gidoigintzan aritu naizen arren; hori bai, ez hainbesteko ardurekin.

Gidoilari bezala ‘Goenkalen’ ibili zinen 20 urtez.

Ez zait gustatzen horrela hitz egitea, baina Goenkalerekin lehendabiziko aldiz, egunero-egunero, telebistan jendeak identifikatzen duen euskara batekin, espresioekin eta formulekin topo egitea zen erronka. Nolabait, euskararen barne eta eguneroko bizitza hori, Goenkalen entzun zitekeen. Hori zen genuen ideia. Umorea ere sartu genuen, kontuan izanda genero horretan, kulebroietan, gertatzen den guztia oso tristea dela. Txisteak ez ziren ohikoak, baina gurean, dramaren artean umorea sartzeak funtzionatu zuen.

1994an zure obra gorena kontsideratzen dena iritsi zen, lehendik ere aipatu duzun ‘Otto Pette’.

Hemen ere aipatutako bi elementuen sintesia dago: hizketa eta istorioa. Kanpora eraman izan ditut nire nobelak: Marseillara -Kapitain Frakasa- edo Alemaniara -Ihes betean-, esaterako. Otto Pette, aldiz, alegiazko Erdi Aro batean kokatu nuen. Nik neuk ere Erdi Aro hori beste nonbaitera eraman nuen. Nora? Nik neuk ere oso argi ez dudan toki batera. Badakit katedrala Baionakoa dela eta espazio zabalak Toscanakoak direla. Arroztasun horrek nobelari asko laguntzen dio. Misterioa emateko, ondo ezagutzen ez duzun terreno batean erdi galduta ibiltzeak, mesede egiten dio atmosferari. Gero euskararen kontua dago. Apustua? Bakarra: liburuan erabiliko dudan euskarak sinesgarria izan behar du irakurlearentzat. Hizkerak funtzionatu izan ez balu, liburu horrek ez zuen inolako etorkizunik izango. Meritua ez da nirea bakarrik, Juan Gartziak asko lagundu zidan liburua idazterakoan.

‘Otto Pette’, zure beste zenbait liburu eta saiakerekin, mugarri izan dira euskal literaturan. Noiz hartzen du idazle batek bere ekarpenaren inguruko kontzientzia?

Otto Petteren kasuan momentua ere historikoa zen. Orduantxe euskara batuaren formulazio garrantzitsuenak egiten hasiak ziren. Nolabait, Otto Petten dagoena bada proposamen bat. Alegia, idazleak ere bagaudela horretan, ez dela akademikoen kontua bakarrik. Halere, honelakoek hurrengoak ere baldintzatzen dituzte, bereziki, gauza arinagoak proposatu nahi dituzunean. Nik baditut liburu batzuk argitaratuko ez nituenak euskaraz izango ez balira, baina ez euskaraz exijentzia txikiagoa dagoelako, baizik eta euskaraz premia gehiago dagoelako. Ez dut lehen pertsonan hitz egingo. Puntako idazle batek idazten baldin badu duina den nobela bat baina aurrekoen mailara ailegatzen ez dena, zergatik ez du argitaratuko? Irakurleek ere behar dituzte horiek, eta idazleak ez gara hainbeste gaur egun, ugaritasuna badagoen arren.