Miren Egaña donostiarrak bere lehen liburua argitaratu du

Zergatik idatzi duzu liburua gazteleraz eta ez euskaraz?

Istorio hau luzetik dator. Ikastolen hasieran egon nintzen, 1964ean. Bertan nintzela, Filosofia eta Letrak ikasi nituen UTGn. Karrera bukatzean, examen de grado deiturikoa egin behar genuen. Deierriko euskal toponimia aurkeztu nuen eta hor hasi nintzen toponimiaren inguruan idazten edo ikertzen. 1980an Euskarako katedretara aurkeztu nintzen; lehenengo aldiz egiten ziren institutuetako Euskara, Hizkuntza eta Kulturako katedrak. Horietako bat atera nuen. Azterketa haietan ikasi beharreko bedera-tzigarren gaia Emigraciones vascas a América zen, eta horren lehen zatia Los vascos en el río San Lorenzo; pentsatu nuen gai polita zela, baina hor gelditu zen. Gero, 1985ean, Labradorrera joateko aukera etorri zitzaidan, lehenbiziko euskal espedizioan; eta han, San Juan de Terranovan, Turismokoek Ternuako mapa prestatu ziguten. Gorde nuen eta urte hartan, abenduaren 31an, Manterola museoan facsimile bat egin zuten, Detcheverryk idatzitako Manual Navigacionecoa deitzen dioguna. Erosi egin nuen eta, ondoren, begiratu nuen gure kosta eta gero hura, eta esan nuen, "lan bat egin behar dut honekin". Hiru hilabete beranduago, Anuario de euskofolclore delakoa argitaratua nuen, euskaraz. Nik ez dakit zeinek irakurri duen hori; Akademian ikusten dut zer argitaratzen duten eta bi aldiz ikusi dut aipatuta. Orduan esan nuen, "gazteleraz idatzi beharko dut".

Miren Egaña, bere liburua eskuan duela. Gorka Estrada

Zertan datza zure liburua?

Alde batetik, Ipar Atlantikoko euskal toponimia aztertu eta osotu dut, nik euskal toponimia kontsideratzen dudana. Hizkuntzalaritzan erabiltzen diren metodoen bitartez aztertu eta esplikatu dut; hori da multzorik handiena. Beste alde batetik, hori egiten duzunean, dokumentu asko irakurri eta gordetzen dituzu. Nik hemen jarri ditut aurkitu ditudanak; esate baterako, euskaldunak Kanadara oso goiz joan zirela esaten duten idazleak;. Euskaldunei buruz hitz egiten dutenak bilduta daude. Eta azkenik, oso motz bada ere, Spitzbergen uhartean, Norvegian, topatu ditudan euskal izenak aztertzen ditut.

Gai honen inguruan argitaratzen duzun lehen liburua da?

Liburua, bai, baina aurretik dokumentuak argitaratu izan ditut.

Nolakoa izan da dokumentazio prozesua? Luzea?

Bai, bai. Honekin, 1990ean, beka eskatu nuenean, hasi nintzen. Arazoa nik mapetan aztertu nahi nuela zen; ez nuen sartu nahi artxiboeta. Ezinezkoa iruditzen zitzaidan; nahikoa lana nuen nire ikasleen lanak deszifratzen, beste istorio horretan sartzeko. Mapak ikusteko, oso aukera gutxi nituen. Bata zen parisera joatea, bestea Londresera; Madrilen agian ere egon zitezkeen bertako mapak. Ingalaterrara ez nintzen saiatu inoiz joaten. Parisen ikusi nituen lehenengo mapak baina, internet abiatu zenean eta erabiltzen ikasi nuenean, esan nuen "ez dut gehiago Biblioteque Nationellera joan beharrik". Hori bai, aipatzen ditudan artxiboko gauzetan, dokumentuak zeinek argitaratzen dituen eta nondik aipatzen dut.

XIV. mendearen bukaeran euskaldunak Ternuan ziren. Kontinente hura zapaldu zuten lehen europarrak izan zirela esan dezakegu?

Ez, bikingoak izan ziren, eta horren aztarnak badaude. 1000. urtean iritsi ziren. Erik Gorria, oso famatua zen bikingoa, Islandiatik uxatu zuten Groenlandiara eta bere semeetako bat, Groenlandiatik jaitsi zen Ternuako iparraldera, L'Anse aux Meadows deitzen den lekura. Han daude aztarnak. Ondorengo europarrenak bai, euskaldunenak dira.

"Bikingoen ondoren, euskaldunak izan ziren kontinente amerikarra zapaldu izan zuten lehengo europarrak"

Beti esan izan da euskaldunak baleak ehizatzeko joan zirela Ternuara, baina zure liburuan horren eta bakailaoen arrantzaren arteko ezadostasuna azaltzen duzu...

Batzuk esaten dute bakailao bila, baleak topatu zituztela; beste ba-tzuk baleen bila, bakailaoak topatu zituztela. Ni ez naiz sartuko istorio horretan; gauza da, bietara joaten zirela. Hori bai, barkuak edo bakailaotara edo baletara joateko arma-tzen zituzten, lanabes ezberdinak behar zituztelako. Baina ez ziren horretara bakarrik joaten. Badakigu, gutxienez, 1600tik aurrera, amerindioek euskaldunei larruak saldu edo trukatzen zizkietela. Frantziako Carlos IVak Champlain bidali zuen Kanadara eta eskubide guztiak eman zizkion lurralde horiek konkistatzeko. Eta iritsi zirenean, batetik bestera zebiltzanean, horixe topatu zuen. Beraz, euskaldunek larruak ekartzen zituzten. Eta inoiz ere pertsonak ekarri zituzten; Debako kapitain batek, bikote bat topatu zuen haur txiki batekin, kanoa batean, itsasoan galdurik. Hona etorri nahi al zuten esan zieten eta baiezkoa eman zieten. Hori Itziarreko ama birjinaren istorioa idatzi zuen batek azaltzen du, 1620. urtearen inguruan. Gizonak urtebete iraun zuen; ez zen egokitzen eta bueltatu egin zuten hara.Emaztea kapitain horren etxean gelditu zen, haur txikiarekin; María de Iciar jarri zioten izena, pentsa. Bost edo sei urterekin hil egin zen; zurien edozein gaitz harrapatuko zuen, nahikoa zen gorrina, barizela edo horrelako gauza xinple bat izatea. Emaztea, berriz, hil arte gelditu zen; idazle honek heriotza-agiria eta guzti topatu zuen. Okerrena, eta gu gizarte bezala klasifikatzen gaituena, zeukaten kaiak hori, orain dela 40 urte arte, elizaren sakristian egon zela izan zen; hori eta eliza askotan egoten diren makuluak eta ere bazeuden. Hori dena garbitu egin behar omen zen eta XVII. mendeko kanoa bat desagertu zen.

"Euskal arrantzaleak bakailaotara edo baletara joateko armatzen zituzten ontziak, lanabes ezberdinak behar zituztelako"

Badago Kanadan beste euskal pertsona edo taldeen aztarnarik, arrantzaleez gain, eta Ternuatik kanpo?

Bai, hori bai. Champlainek Quebec 1608an fundatu zuen eta jendea bertara erakarri zuen. Frantzian, erlijio gerrekin zebiltzan; horregatik egin zen erregea katoliko, hori bukatzeko. Baina bitartean, jendea pobrezian zegoen, etxeak kentzen zizkieten, hil egiten zituzten... Orduan, asko joan egin ziren. Batez ere, La Rochelletik izan zen irteera handia; hor lur zingiratu batzuk zeuden eta bertakoek oso ondo zekiten lurrak lehortzen. La Rochelle protestanteen feudo bat zen; hegoaldean bazeuden protestanteak ere eta Euskal Herrian, konkretuki, ere bai. Hortik alde egin zuten pobreziagatik; Bordeletik abiatu ziren eta euskaldunak ere joan ziren. Horrela joandako euskaldunak Accadia deitzen zuten lurraldera iritsi ziren, gaur egun New Brunnswick eta Eskozia Berria izena dutenak. New Brunnswicken lur zingiratuak ziren; pentsa dezakezu zeintzuk joan ziren lur haietara. Padura guzti haiek lehortu zituzten eta laborantzakoak edo bihurtu zituzten. Eta ingelesek Kanada lortu zutenean, hori izan zen kendu zieten lehenbiziko lurra. Handik, askotan ibili naiz ni bakarrik; nire entretenigarrien artean, hoteletan listina hartu eta "ea hemen euskaldunak badauden" pentsatzen nuen. Beti topatzen nituen. Batzuk XVII. mendean joan eta jarraitzen zutenak izango ziren; beste batzuk lehenagokoak, baina badira konstante batzuk. Gehien topatu dudan abizena Agirre izan da; zaharrak eta berriak topatu ditut. Eta gero, gehien aurkitu dudana, Urtubia, bere forma guztietan.

"Kanadan gehien topatu dudan euskal abizena Agirre izan da eta ondoren Urtubia, bere forma guztietan"

Gaur egun Kanadan antzeman daiteke euskal kulturaren aztarnaren bat? Nahastu da bertako kulturarekin?

Nik uste dut momentu horretan iritsi zirenak, XVI. eta XVII. mendeetan, nahastu egin zirela, eta beraiek kontzientzia daukate. Ni mestizoa naiz esaten dute. Baina badituzte gauza batzuk antolatuak. 1990ean, 1991an, 1992an eta 1993an egon nintzen eta jende desberdina ezagutzeko aukera izan nuen. Frontoi bat ireki nahi zuten Quebecen; frontoia apustuekin lotua izan da beti eta hori galerazita dago han eta ezin izan zuten. Baina badaude Asociation des Basques deiturikoak, bat Quebecen, beste bat Montrealen. Orain horiek baliatzen ari da Etxepare Institutua, konexioa eduki ahal izateko. Baina behin, bat-batean, etorri zitzaidan emakume bat; gauza da eduki zutela ideia Trois-Pistolesen, Quebecen, zerbait egitekoa. Dena da Basque han; la asociación de padres de los vascos, el queso de los vascos, el garaje de los vascos... Orain dela urte gutxi batzuk, lurralde osoari Basque deitu dio Quebeceko gobernuak, eta denak normandoak dira, normandoen ondorengoak. Museo bat egin behar dugu, esan zidan emakumeak; ez dugu euskal etxe bat izaterik nahi, ez garelako euskaldunak. Parque de la aventura vasca en América del Norte egin zuten eta frontoi bat eraiki zuten, frontoi arrosa bat; "qué horror", pentsatu nuen. Orduan esan nion, gutxienez, jartzeko Aranzadiri eskatutako eta eginiko Euskal Herri osoko mapa, erliebean dagoen hori. "Jar ezazue mapa hori, gutxienez Euskal Herri osoa aterako da. Erliebean dago eta euskaraz daude leku izenak". Kasu egin zidan.

Alderantziz ematen da? Badago gaur egungo euskal kulturan erreferentziaren bat arrantzaleek Kanadatik ekarritako zerbaitetik?

Ez, eta ni oso harrituta nago, ez delako agertzen. Baleen aztarna Euskal Herrian inkognita bat dela uste dut. Liburuan agertzen da deskribapen bat, 1574koa, itzuli egin dudana. Bale-arrantza edo ehiza bat deskribatzen da Miarritzen. Bale horrekin zer egiten duten ere deskribatzen du; urtu egiten da, koipea urtu, xaboia egiteko, nagusiki, eta baita argia pizteko ere. Gero, hezurrak zertarako erabiltzen ziren azaltzen du; batzuk, alukiak egiteko eta hezur luzeak direnak, soroetan mahastiak zutik mantentzeko. XVI. mende bukaerako deskribapen bat da; esaten du Euskal Herrian erabiltzen dutela hala, baina nik ez dut horrelakorik ikusi inon. Bakarrik dakigu Oikian, Zumaian, etxe batean, sarrera egiteko erabili zutela hemengo bale baten matrailezurra. Nik ez dut inoiz ikusi; ez dakit kendu duten, bota duten, zer arraio egin duten. Nik beti galdetu izan dut, hemen horrenbete bale bazeuden, horrenbeste arrantzatzen bazituzten... Zergatik ez dira agertzen? Ez daukagu memoriarik.

Etorkizunari begira, badaukazu beste ikerkuntza ildoren bat gai honen inguruan, beste libururen bat garatzeko?

Bai, begira... Liburuan 1710 deitura jarri diodan apendizean azaltzen dudana. Euskaldunek lurralde haiek arrantzaleku bezala erreklamatzen dituzte; argi gelditu bedi joan eta bueltatu egiten zirela. Orain esango dute ustiapen hori kentzen geniela, baina amerindioek ezin zuten ustiatu hori, ez zutelako ontzirik. Kanoak zituzten eta kanoekin ezin zaitezke itsas zabalera atera. Ez zuten, gainera, burdinik eta horrelakorik.