Ximun Fuchs: “Euskal Herriko antzerkigintza sistema birpentsatu egin behar da, zaharkituta geratu da”

Irulegiko eskuaren aurkikuntza aitzakiatzat hartuta, Ximun Fuchsek eta Harkaitz Canok indusketa bati buruzko antzezlana idatzi dute. Horixe da 'Nor naizen baneki' antzezlanaren abiapuntua. Antzokia bera izango da indusketa eremua eta arkeologoek bertan aurkitutakoen nortasunaren inguruko hausnarketak bultzatuko dituzte. Obra amaitzean, erantzunekin baino, galderekin aterako da ikusleria. Hori da, behintzat, Fuchsek eta Canok bilatu nahi izan dutena.

‘Nor naizen baneki’ identitatea hizpide duen antzezlana da. Nondik sortu da?

Irulegiko eskua aurkitu zutenean adostu genuen Harkaitz Canok eta biok istorio hau idaztea. Eskua topa-tzearekin batera, euskal komunitatean zerbait gertatu zen. Eta gertakari horrek hainbat gauza kontatzen ditu gutaz. Uste dut Fassbinderrek esan zuela, idazle, zuzendari edo artistek gizartearen idazkariak izan behar dutela. Ikusten duguna idatzi eta oholtzara eramaten saiatzen gara.

Eta zer da ikusi zenutena?

Hainbat gauza agertu ziren. Alde batetik, harrotasun erraldoi bat sortu zen gure herrian, guztiok bagenekien zerbaiten inguruan, alegia, hemen euskaraz hitz egiten zela aspaldi-aspalditik. Bestetik, gure arbasoek gerra pairatu arren, bidaltzen ziguten mezua “zoriona” zela. Gai horiei tiraka hasi ginen. Idazten hasi ginenean, Aranzadira ere hurbildu ginen. Haiekin lan handia egin dugu, baita indusketetan ere. Indusketa baten istorioa biziki teatrala da. Azken finean, indusketa batean giza arrastoak interpretatu egiten dira eta horietatik sortzen dira istorioak.

Hain zuzen ere, eraitsi behar den antzoki bateko indusketa batean girotu duzue antzezlana.

Antzoki bat eraitsi behar da, parking bat egin behar delako. Eta horrelako obra publiko bat egiten denean, indusketa prebentibo bat egitea ezinbestekoa da Europako legeen arabera. Indusketa horretan arkeologoek zenbait kontu topatuko dituzte. Zer ikusiko du publikoak? Arkeologoak lanean, eta zertaz ari gara arkeologiaz mintzo garenean? Istorioaz, nortasunaz, identitateaz, baita gizarteaz eta beste zenbait gauzez ere. Aldi berean, aurkitzen dituzten objektuek badute istorio bat. Objektuak mintzo dira, eskua mintzatu zen bezala, eta objektu horien istorioa kontatuko dugu. Badago, gero, epikaren zatia. Kontakizunean bada zerbait pixka bat epikoa, tragedia handi bat bezala hasten dena Erromatar arotik honaino. Bi familien istorioak kontatuko ditugu, bat hemengoa, hemen bizi zena, eta beste konkistatzeko edo kolonizatzeko hona heldu dena. Odolak nahasiko dira eta gauzak ez dira izango hain zuri eta beltz; gris asko agertuko dira. Euskal Herriko istorioa biziki traumatikoa da. Gerraz gerra ibili gara eta aztarna horiek gurekin eraman ditugu, hizkuntzan, noski, eta inkontziente kolektiboan.

Arkeologiak eta antzerkigintzak, beraz, badute zer ikusia.

Uste dut baietz. Beraien lehen arazoak dirua eta denbora izaten dira, gurean bezalaxe. Istorioak ere kontatzen dituzte, giza arrastoen bitartez bizi eta lan egiten dute, modu nahiko prekarioan. Pasio handiko ofizioa da. Batzuetan beste ofizio batzuk ere egin behar izaten dituzte, bere pasioa garatzen segitu ahal izateko. Beti ibiltzen dira diru eske; ezker eskuin traba asko pairatzen dituzte. Eta nahi baino politizatuagoa da zientzia hori nonbait, euskal antzerkia bezala.

Bigarrenez lan egin duzu Harkaitz Canorekin, lehenengo aldiz lau eskuetara. Nolakoa izan da esperientzia?

Esperientzia hori biziki interesgarria izan da guretzat. Baditugutasun eta -keria ezberdinak, eta osagarriak izaten saiatzen gara. Uste dut erraza egiten zaigula, lehian ez gaudelako. Bai berak eta bai guk zineman lan egin izan dugu, eta horretan ohitura handiagoa dago hainbat eskuren artean idazteko. Antzezlana entseguetara ia ehuneko ehunean iritsi da idatzita, 24 edo 25 bertsioren ostean. Testua ez da asko mugitu lehen entsegutik orain arte. Horrek erran nahi du aurretik ontsa egin genuela lan. Egia da batak besteari egiten ziola pareta jokoa eta horrek posible egin zuela pixka bat urrunago joatea. Ni ez nintzateke hain urrun joan izango, Harkaitz gabe.

Zuen testua, parking bat egiteko eraitsi behar den antzoki batean girotu duzue. Bada kulturaren nahikoa metafora esplizitua...

Bai, bada metafora bat. Gainditzen ez den krisi bat da. Harrigarria egiten zait ikustea nola, kultura, covidaren ostean, ez den lehentasun bilakatu. Covid-arekin ikusi zen bazirela gauza batzuk ezinbestekoak zirenak: janaria, pertsonen arteko zaintza, osasungintza eta kultura. Sekula ez da horrenbeste irakurri, horrenbeste filmik ikusi, hainbeste kontzertu sarean ikusi... Bitxiki, sektore horiek, nekazaritza, osasungintza edo zaintza, eta kultura, zaurgarritasun handienean dira. Hor bada paradigma bat. Uste dut erabat aldatzekoa eta birpentsatzekoa dela, noski.

Nola landu duzue obra aktoreekin?

Oholtzan ez dute ezer izango. Antzoki batean girotuta dagoenez, eszenografia antzokia bera da. Ondorioz, antzokiz antzoki gauzak asko moldatzen ditugu. Eta horrela izanda, beraz, nola lantzen dira espazio ezberdinak? Joaten gara espazio ezberdinetara eta argiekin eta soinuekin landu egiten ditugu, oso fisikoa da espazio ezberdinak markatzeko. Gainera, bi garai ezberdin markatu behar ziren. Eta horrek beste idazketa mota bat eskatzen du eta beste antzerki joko bat, gaur egungoa, oso naturalista eta hurbilekoa. Oso irakurketa fase luze batekin hasi ginen. Gero eta gehiago egiten dudan zerbait da, lehen ez nuen batere egiten. Testuak hainbeste irakurtzeak, partaide guztiak zoru berdinetik abiatzea ahalbidetzen du. Bestalde, nik aktoreei beti eskatzen diet ez izateko interprete, baizik eta sor-tzaile edo artista. Bakoitzak bere partea egin behar du.

Imajinatzen dut antzezlanak galdera asko egiten dituela, baina ez dakit erantzunen bat ematen duen.

Esango nuke, ematen duen erantzun bakarra elkartu eta euskaraz bizitzea posible dela. Antzezpenaren ondotik, oso polita izaten da jendea ikusi duenari buruz hizketan sumatzea. Badakigu gaur egun arnasguneak desagertzen doazela eta, zerbait erradikalki aldatzen ez baldin bada, hamaika urte besterik ez ditugula aurretik. Hemendik hamaika urtera ez da existituko arnasgunerik ez bada euskal kulturarik. Posible da oraindik zerbait bermatzea, zerbait ikustea eta pentsa-tzea. Galdera da ea nola egingo dugun egoera horretatik ateratzeko, kon-tziente izanik zein den gure iragana eta etorkizuna, ez dena kolore biziz marraztua. Erantzunak beti hurbil daude, eskura ditugu.

Eta hurbil badaude, zergatik kosta-tzen zaigu horiek hartzea edo ikustea?

Galdera ona. Uste dut horretatik ere tira egin dugula. Zergatik kostatzen zaigu hainbeste mendekotasun horretatik ateratzea eta gure inguruan zer den ohartzea. Kristoren aberastasuna dugu, kristoren sortzaileak, teknikariak, ekoizleak, banatzaileak eta, halere, denak bizi dira zaurgarritasun ekonomiko eta estruktural larri batean. Zerbait oso bitxia da. Zerbait ez dago ondo sisteman. Edo sistemak inposatzen dizkigun ereduak segitzen saiatzen gara edo beste batzuk asmatu beharko ditugu... Askotan bietatik egin beharko da.

Paradoxikoa dirudi, askok euskarazko sorkuntza eskatzen dutela behin eta berriz, baina gero ez dutela kontsumitzen.

Hori bada paradigma handi bat. Guztiok birpentsatu behar ditugu gauzak, baita sortzaileok ere. Guk maila batean badugu xantza, jende asko hurbiltzen da gure sorkuntzak ikustera, emanaldi asko egiten ditugu baina salbuespen bat da. Eta horretaz biziki kontziente gara eta ez zaigu interesa-tzen salbuespena izatea. Nahi dugu sortzaile anitzek arrakasta izatea eta, orduan, kritikarako, lehiarako edo kontrasterako aukera gehiago izatea. Herritar bezala ere birpentsatu egin behar da kontu hori. Nik aktoreei askotan esaten diet: euskara hizkuntza arrotza da Euskal Herrian, beraz, baita euskal kultura ere. Eta nola egingo dugu jendeak bere egin dezan? Inkesta soziolinguistikoek diote badela atxikimendu erraldoia, baina gaitasun ahula. Zer egingo dugu gaitasuna eta atxikimendua lotzeko edo uztartzeko? Funtsezko galdera bat da, eta behar da horri alde guztietatik heltzea: hezkuntzan, egunerokoan, aurrekontuetan, sareetan, ikusgarritasunean...

Sortzaile izanik, posible al da Euskal Herrian antzerkigintza sortzea? Erakundeek laguntzen al dute?

Nik uste dut badirela laguntzak. Ezin da erran ez dela existitzen laguntzarik, baina plan orokor bat egin beharko litzatekeela uste dut. Azpiegiturak eta pentsaerak zaharkituak geratu dira. Eta behar da zerbait berria asmatu publikoarengana iristeko, horiei beste molde batean iristeko. Sorkuntza sistema guztia ere pixkana birpentsatu behar da. Sorkuntza sistemak estetika bati eragiten dio gauza askotan eta uste dut iraultza estetiko baten beharrean gaudela. Baina iraultza estetiko bat ez da gertatzen iraultza ekonomikorik gabe. Hau da, iraultza ekonomikoak ez du berez sortzen iraultza estetikoa, baina asko laguntzen du. Inbertsio handiagoa behar da, baina ez hori bakarrik. Sorkuntza baldintzak birpentsatu behar dira, zentzu zabalean egoera hobetzeko. Sorkuntza eta ekitaldira bideratua dagoen gizarte batean gaude, eta ikusgarritasun horrek ez du kontuan hartzen sukaldeko lan hori guztia. Baditugu jatetxeak, baina sorkuntza sukalde estuetara mugatzen da.