Euskal Herriko Unibertsitateko, Universitat Politècnica de Catalunya-BarcelonaTecheko (UPC) eta Barcelona Supercomputing Center-Superkonputazioko Zentro Nazionaleko (CNS-BSC) ikertzaileek XVII. mendetik aurrerako behaketa historikoak aztertu dituzte, eta zenbakizko ereduak garatu dituzte Jupiter Handiaren bizitza eta izaera azaltzeko.
EHUk jakinarazi duenez, planeta erraldoi gaseosoaren atmosferan gertatzen den fenomeno meteorologiko "ikaragarri" horri buruzko lana Geophysical Research Letters aldizkariak argitaratu du, American Geophysical Union erakundearen eskutik.
Jupiterreko Orban Gorri Handia (GRS izenez ezaguna, ingelesezko siglengatik, Great Red Spot), seguruenik, atmosferako egiturarik ezagunena da, "ikono ezaguna" Eguzki Sistemako objektuen artean, euskal unibertsitate publikotik nabarmendu dutenez, bere tamaina handiak (gaur egun Lurraren diametroa du) eta bere kolore gorriztaren kontrasteak objektu bihurtzen ditu, hodei zurien aurrean.
Jupiterreko Orban Gorria antizikloi zurrunbilo handi bat da, eta haren periferiatik haize-boladak 450 km/h-ko abiaduran ibiltzen dira. Eguzki-sistemako planeten atmosferetan existitzen diren zurrunbiloen artean handiena eta luzeena da, baina adina eztabaidagai da eta bere sorrera eragin zuen mekanismoa ezkutuan dago, UPV/EHUtik azaldu duenez.
GRSren jatorriari buruzko elukubrazioak Giovanni Domenico Cassini astronomoaren lehen behaketa teleskopikoetatik datoz. Astronomoak 1665ean GRSren latitude berean obalo ilun bat aurkitu zuen eta "Orban Iraunkorra" (ingelesezko siglen PS) izena eman zion, berak eta beste batzuek 1713raino behatu baitzuten.
Gerora, 118 urtez galdu zen haren arrastoa, eta 1831ra arte eta ondorengo urteetan, S. Schwabek berriro egitura argi bat behatu zuen, gutxi gorabehera obalatua eta GRSren latitude berean, gaur egungo GRSren lehen behaketatzat har daitekeena, agian sortzen ari den GRS batena. Ordutik, GRSa teleskopioekin eta planeta bisitatu duten hainbat misio espazialengatik behatu izan da erregularki, gaur egun arte.
Egindako ikerketan, egileek aztertu dituzte, alde batetik, tamainak denboran zehar izan duen bilakaera, egitura eta bi formazio meteorologikoen mugimenduak, PS zaharra eta GRS. Horretarako, iturri historikoetara jo dute, XVII. mendearen erdialdera, teleskopioa asmatu eta gutxira.
"Tamaina eta mugimenduen neurketetatik ondorioztatu dugu oso gertagaitza dela egungo GRSa G. D. Cassinik behatutako PSa izatea. Ziurrenik, PS noizbait desagertu zen XVIII. eta XIX. mendeen artean; kasu horretan, esan dezakegu Orban Gorriak gutxienez 190 urte baino gehiagoko bizitza duela", azaldu du Agustin Sanchez Lavega ikerketa hori gidatu duen EHUko fisikako katedradunak.
Orban Gorria, 1879an 39.000 km-ko tamaina zuen bere ardatz luzeenean, uzkurtuz joan da eta biribildu egin da, gaur egun 14.000 km ingurura iritsi arte, zehaztu du.
Bestalde, 70eko hamarkadatik, hainbat misio espazialek gertutik aztertu dute fenomeno meteorologiko hori. Duela gutxi, "Jupiterren inguruan orbitatzen ari den Juno misioko hainbat instrumentuk erakutsi dute GRSa ez dela oso sakona eta mehea bere tamaina horizontalarekin alderatzen denean, bertikalki 500 km inguru hedatzen baita", adierazi du Sanchez Lavegak.
Zurrunbilo ikaragarri hori nola sortu zen jakiteko, UPV/EHUko eta UPCko taldeek simulazio numerikoak egin dituzte Espainiako superordenagailuetan, hala nola BSCko MareNostrum IV, Espainiako Superkonputazio Sarean (RES) integratuta dagoena. Horretarako, zurrunbiloen portaeraren bi eredu osagarri erabili dituzte.
Ikerketan hainbat mekanismo arakatu dituzte GRSren sorrera azaltzeko, tartean, supertormenta erraldoi baten erupzioa. Gainera, ikerketa-taldeak GRSaren sorrera aztertu du, haize-ezegonkortasun ezagun batetik abiatuta. Ikertzaileen iritziz, ezegonkortasun horrek zelula luzanga bat sortzeko gai da, eta horrek estali eta harrapatu egiten ditu.
