Julen Belamuno: “Literatura hizkuntzaren artea da, hori da gure langaia”

Idazle berezia da Julen Belamuno (Azpeitia, Gipuzkoa, 1959) ezizenez aurkezten den idazlea. Ez da uniformetasunean erortzen den horietakoa. Nabaria da orain arte idatzitako lanetan “aldendu” egiten dela gure literaturan hain ohikoak diren gai nagusietatik. Heriotza, iragana, denboraren iragaitea, identitatea eta identitate aldaketa… gaiok ez dira maiz agertzen azken aldiko literatura ekoizpenetan gurean. Idazkera “argi, zehatz eta eder” baten jabe, idazle erabat askearen zantzu guztiak agertzen ditu. Aurtengo literatur lanen artean, maila gorenean kokatzen da haren Iragan atergabea (Elkar) narrazio laburren liburua.

Zenbatetan aipatu dute zure biografian “berandu” hasi zinela argitaratzen? Idazle berantiarra zarela. 'Berandu gabiltza' sentsazioarekin egiten al duzu bat? 

Bai, askotan esaten dute idazle berantiarra naizela. Ortzadar gehigarri honek berak erreportaje bat egin zuen orain dela urte batzuk argitaratzen berandu hasitakoei buruz, eta hor sartu ninduten ni ere. Beti izan naiz literatura zalea, baina 42 urte izan nituen arte ez nuen idazteko gogorik sentitu. Normalean jendea nerabezaroan edo gaztaroan hasten dela kontuan izanda, esan liteke berantiarra naizela, baina behar nuen momentuan hasi nintzela esango nuke. 'Berandu gabiltza' sentsaziorik ez dut, nire asmoa ez baita inoiz izan karrera literarioa egitea. Bai, ordea, ahalik eta libururik onenak idaztea. Hori da nire ametsa orain ere: egunen batean liburu benetan on bat idaztea, gogoangarria izango dena. Ametsa da, ilusio burugabe baten traza duena, baina idazteko gogoa elikatzen didana.

“Alferrik duk. Egindakoa aldatuko duenik ez zagok. Ez egindakoa eta ez egin gabekoa. Horiek beti hor geratzen dituk. Betiko gainera”, Aita Joakinen hitzak dira, ‘Ahalguztidunaren ezinak’ ipuinaren protagonista. Zure lanetan, eta azkeneko ‘Iragan Atergabea’ narrazio-bilduman areago, sarri agertzen dira iragana da, oroitzapenak eta identitatea. Iragana ez al da inoiz hiltzen? Ez du aterperik ematen? 

Bai, iragana ez da inoiz hiltzen, eta, Faulknerrek idatzi zuen bezala, igaro ere ez da egiten. Izenburuko “atergabea” horrek atertzen ez duena esan nahi du, etenik gabeko euri lanbroa bezala, beti hor dirauena. Iraganaren emaitza gara, gertatu zitzaigunarena, egin genuenarena eta egin zigutenarena. Hori beti egongo da hor, eta egoki eramaten asmatu beharra dago. Liburua Scott Fitzgeralden aipu batekin hasten da: “Aurrera goazen txalupak gara, baina beti iraganera bultza egiten duen korrontearen kontra goaz. Horiek dira joko-arauak, eta baldintza horietan jokatu behar dugu.”

Elkarrizketa askotan aipatu duzu zure lehen idazkiak pertsonalak zirela, hausnarketak... kontakizun eta nobeletara pasatu aurretik. Azken liburuan, esaterako, protagonistek digresio filosofikoetara jotzeko joera agertzen dute. 

Bai, ni idazten hasi nintzenean gogoetak jaso-tzen nituen eguneroko batean, eta beste koaderno batean gaueroko ametsak. Eta, kontakizunetan ere beti izan dut joera hausnarketak txertatzeko, nahiz eta horrek kontakizunaren haria eteteko arriskua dakarren batzuetan. Oso kontuz ibili beharra dago diskurtsoak sartzean, eta are kontu handiagoz sermoi moralak bihur ez daitezen. Hala ere, azken liburuan nabarmenak dira gogoetak, batez ere Ezaxola sendabide ipuineko anakoretaren predikuetan eta Aita Joakinen hausnarketa anti-teologikoetan. Orain, esku artean ditudan ideia eta asmo batzuetan ere badaude holakoak. Berez ateratzen zait hori. 

Zure literatura ibilbidean nabaria da, moldeei dagokienez, fintze eta soiltze prozesu bat eman dela. Hitz egin dezakezu prozesu horretaz?

Beharbada ez naiz egokiena nire idazkeraren eta kontaeraren bilakaeraz hitz egiteko. Eboluzio hori gertatu egiten da, gehienetan norberak erabaki gabe. Pentsatu nahi dut orain dela 15-20 urte baino hobeto idazten dudala, edo horretan saiatzen naiz behintzat. Nire ahalegina izaten da argi, zehatz eta eder idaztea. Argitasuna ezinbestekoa da: esaldiak lehen irakurraldian ulertu behar dira, bestela irakurketa oztopatu eta zamatu egiten dute-eta; ondo ulertzeko berriz leitu behar bada, gaizki idatzita dago, eta horrek irakurlea nekatu besterik ez du egingo. Zehaztasuna ere inportantea da niretzat, batez ere deskribapenetan, giroetan; hitzik egokienak aukeratzeko eta esaldirik doienak idazteko lana egin beharra dago. Eta edertasuna, nire kasuan prosaren erritmoarekin lotuta ikusten dut, esaldien segida horretan sor daitekeen musikaltasunarekin. Literatura hizkuntzaren artea da, hori da gure langaia.

‘Gaueko zaintzailea’ zure lehen eleberrian, protagonista eguneroko bizimodua daraman gaueko zaindaria da; obsesiboa, nolabait. Zuk ere goitizenak erabiltzen dituzu zeure burua agertzeko.

Bai, Julen Belamuno argitaratzen hasi nintzenean asmatutako luma-izena da, ordurako nire legezko abizena, Segurola, anaiak hartuta eta bereganatuta zeukan eta. Gaueko zaintzailea liburuak ez zuen izen osorik, J.M.O. siglak besterik ez dira ageri eleberrian. Beste pertsonaia batzuek, berriz, izena aldatzen dute kontakizunean zehar. Asko interesatzen zait norbanakoaren identitatearen eraikuntza edo asmakuntza, eta nortasuna eta bizimodua errotik aldatzearen gaia ere bai, une jakin batera arte izan garenarekin hautsi eta beste bat izateko gogo hori. Horrek batzuetan izen aldaketa dakar, erlijio batzuetako konbertsoekin gertatzen den bezala.

Nobela bakarra idatzi duzu orain arte, zure generoa narrazio laburra da. Zer ezberdintasun antzematen dituzu luzeraz gain. Soka laburreko idazlea zara edo eleberriak errespetu gehiago sortzen du?

Ipuinen eta eleberrien arteko alde nagusia, beharbada, intentsitatea da. Nobela batean, sinfonia batean bezala, oso tempo ezberdineko mugimenduak idatz ditzakezu, pasarte bizkorrak eta pausatuak txandakatu, nahiz oraingo joera ia beti abiaduraren aldekoa izan. Ni 25-30 orrialdeko kontakizunetan sentitzen naiz eroso, ez oso ipuin laburretan, ez nobela luzeetan, nahiz horrelakoak ere idatzi izan ditudan. Ez naiz esprinterra, ezta maratoilaria ere. Atletismoan distantzia ertaina deitzen zaion horretan moldatzen naiz ongi, edo erosoen, behintzat. Baina, badaukat beste eleberri baten lehen zirriborroa idatzita, oraindik zalantzaz betea, beste idatzaldi baten premia duena. Ez dakit azkenean argitaratzeko modukoa izango den edo paper zaharren artean amaituko duen.

Nola deskribatuko zenuke zure sortzeko modua? Plangintza zorrotza duzu idatzi aurretik edo joan-etorrian zoaz idatzi ahala?

Horretan pixka bat aldatu naiz. Hasieran, instintu hutsez jokatzen nuen: pertsonaia batekin edo egoera edo gertaera batekin hasten nin-tzen, eta ideiak burura etorri ahala egiten nuen aurrera, pertsonaiak zer bide hartuko zuen jakin gabe, istorioak zer atarramentu izango zuen ideia garbirik izan gabe. Orain ere planteamendu garbirik gabe hasten naiz idazten, baina puntu batetik aurrera, kontakizunaren hezurdura-edo barrundatzen hasten naizenean, egituratzen saiatzen naiz; eskema zehatz samarrak egiten ditut eta kontagaiak modurik egokienean antolatzen saia-tzen naiz. Gero, material horrekin guztiarekin, askotan, berriz hasten naiz lehen lerrotik. Orduan kontakizunaren tonua landu behar izaten da, pertsonaien ahotsak eta holako gauzak.

Nola ikusten duzu euskal literaturaren egoera egun. Liburu asko argitaratzen dira, baina idazle gutxi bizi daiteke literaturaz. Era berean, ematen du geroz eta gutxiago irakurtzen dela arrazoi ezberdinak tarteko...

Euskaraz urtero argitaratzen dira liburu interesgarriak, eta hori egundoko lorpena da. Gaien, pertsonaien eta istorioen aldetik ugaritasun eta aniztasun handia dago, eta hori ere oso ona da. Idazkeraren edo kontaeraren aldetik, berriz, uniformetasun handiagoa ikusten dut, konta-tzeko era estandar bat nagusitu balitz bezala, bere dogma eta guzti. Lehen idazle bakoitzak bere zigilua zuela esango nuke, eta oraingoek denek berdintsu idazten dutela. Steve Lillywhite produktoreak esaten du garai batean bateria-joleak entzun eta segituan bereizten zituela Simon Kirke edo Stewart Copeland, baina orain denek berdin jotzen dutela, makinak imitatuz ikasi balute bezala. Literaturan ere an-tzeko zerbait gertatzen dela esango nuke. Irakurleei dagokienez, badirudi kopurua jaitsi egin dela, eta ulertzekoa ere bada, ikus-en-tzunezkoek hartu duten indarra eta pantailen nagusitasuna ikusita. Hizkuntza guztietan gertatzen da, baina euskaraz badugu, gainera, beste fenomeno bat. Nik uste dut badagoela irakurle kopuru bat, ez dakit handia edo txikia, irakurle diglosikoa dena, euskaraz gauza errazak, arinak eta laburrak nahi dituena, baina gaztelaniaz bostehun orrialdeko nobela trinkoak irensteko gai dena. Irakurmenean, mintzamenean bezala, gero eta zabalduago ikusten dut euskarazko eta gaztelaniazko gaitasun erlatiboen arteko desoreka.